#МоваНашаРодная

Лёс мяккага знака
або ад "тарашкевіцы" да "наркамаўкі"
Пачатак тут

Праект 1929 года

Вялікая акадэмічная канферэнцыя па рэформе беларускай графікі і правапісу адбылася ў лістападзе 1926 года. Удзел у ёй прынялі вядучыя беларускія і замежныя мовазнаўцы, настаўнікі-практыкі, якія дэталёва абмеркавалі прынцыповыя моманты беларускага правапісу.
Сярод найбольш вострых пытанняў на парадку дня канферэнцыі былі перадача акання і якання ў словах іншамоўнага паходжання, а таксама пытанне абазначэння асіміляцыйнай мяккасці зычных на пісьме.
Нагадаем, што, паводле “Граматыкі” Тарашкевіча, мяккі знак выкарыстоўваўся для абазначэння мяккасці зычных у словах тыпу “сьнег”, “зьвер”.

Вынікам канферэнцыі стала стварэнне правапіснай камісіі, у якую ўвайшлі буйнейшыя спецыялісты-мовазнаўцы таго часу — С.Некрашэвіч (старшыня), Я.Лёсік, В.Ластоўскі, П.Бузук, І.Бялькевіч, Янка Купала, У.Чаржынскі, А.Багдановіч (сакратар).
Да 1929 года камісія правяла 33 пасяджэнні і падрыхтавала праект новага беларускага правапісу. Найбольш вострым пытаннем, што доўга дыскутавалася, была зноў жа праблема абазначэння асіміляцыйнай мяккасці зычных. Члены камісіі так і не прыйшлі да адзінай высновы.
— У працэсе абмеркавання адны і тыя ж члены камісіі часта мянялі сваю думку па гэтай праблеме, — расказвае Аляксандр Аляксандравіч. — Бо пытанне сапраўды вельмі складанае. Але у праекце правапісу, які падрыхтавала камісія, мяккі знак для абазначэння асіміляцыйнай мяккасці зычных быў выключаны (прапаноўвалася пісаць снег, звер).

Наступным этапам павінна было стаць грамадскае абмеркаванне новых правіл. Але гэтаму не суджана было спраўдзіцца. Пачалася першая хваля рэпрэсій, і большасць членаў правапіснай камісіі былі аднесены да так званых нацдэмаў. Распрацаваны імі праект больш за год праляжаў без усялякага руху.
“Рэпрэсіравалі камісію, а не правапіс”
Аднак патрэбы моўнай практыкі рабілі вельмі актуальнай праблему ўпарадкавання і спрашчэння беларускага правапісу.
Таму ў пачатку 1930 года ў Інстытуце мовазнаўства была створана новая камісія, якая дапрацавала праект папярэднікаў. Вынікам дапрацоўкі стала пастанова Савета Народных Камісараў 1933 года “Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу”, а ў 1934 годзе быў апублікаваны разгорнуты і дэталёвы звод арфаграфічных правіл “Правапіс беларускай мовы”.

— Гэта сапраўды была рэформа беларускага правапісу — першая і апошняя, — падкрэслівае Аляксандр Лукашанец. — Яна ўнесла дастаткова істотныя змены ў правапіс. Але асноўныя прынцыпы правіл 1933-га засталіся тымі ж, што былі выпрацаваны камісіяй у 1929 годзе. Іншымі словамі, рэпрэсіравалі камісію, а не правапіс. Не маюць падставы меркаванні, што асноўнай мэтай рэформы было набліжэнне беларускай мовы да рускай, страта яе самабытнасці.
Новы правапіс з навуковага пункту погляду якраз стаў істотным крокам наперад у напрамку сістэматызацыі правіл арфаграфіі і набліжэння пісьмовай беларускай мовы да яе фанетычнага ладу і асаблівасцей вымаўлення. Асабліва гэта датычылася слоў іншамоўнага паходжання.
Праўда, не ўсе пытанні былі вырашаны навукова і паслядоўна, пра што сведчыць дадатак да пастановы “Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу”, які пабачыў свет праз некалькі дзён пасля яе і ўдакладняў напісанне некаторых “інтэрнацыянальна-рэвалюцыйных” слоў. Дадаткам было замацавана напісанне па-беларуску рускіх асабовых назваў (напрыклад, гарады Орол, Владзівосток), а таксама тэрмінаў “большэвік”, “комуніст”, “піонер” — словы рэвалюцыйнага зместу не падпарадкоўваліся прынцыпу акання/якання.

#МоваНашаРодная

Лёс мяккага знака
або ад "тарашкевіцы" да "наркамаўкі"
Пачатак тут

Не рэформы, а ўдакладненні

Далейшыя крокі па ўдасканаленні правапісу мовазнаўцы не адносяць да рэформ. І звод правіл 1959 года, і прыняты 23 ліпеня 2008 года Закон Рэспублікі Беларусь “Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” — усяго толькі ўнясенне змен, якіх вымагае моўная практыка і якія не закранаюць закладзенных у 1933 годзе асноў.

У 1959 годзе свет пабачыў звод “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”, які на цэлае паўстагоддзе забяспечыў паспяховае функцыянаванне пісьмовай беларускай мовы.

Спецыфіка беларускага правапісу ў тым, што ён спалучае два, так бы мовіць, супрацьлеглыя прынцыпы — марфалагічны і фанетычны.

Фанетычны прынцып шырока прадстаўлены ў нашым правапісе — на гэта паўплывалі асаблівасці моўнай сітуацыі, калі беларуская мова павінна была выпрацоўваць нормы і захоўваць сваю спецыфіку на фоне пашырэння іншай блізкароднаснай мовы.
Між тым гэты прынцып не вельмі падыходзіць для правапісу іншамоўных слоў. Таму ў сувязі з папаўненнем слоўнікавага складу мовы словамі іншамоўнага паходжання пытанне ўпарадкавання іх напісання час ад часу набывае актуальнасць.

У 1992 годзе ў Інстытуце мовазнаўства была праведзена навуковая канферэнцыя, на якой абмяркоўвалася неабходнасць унясення змен у правапіс.
А ў 1993 годзе была створана дзяржаўная камісія, у склад якой увайшлі вядучыя беларускія лінгвісты, а таксама вядомыя беларускія пісьменнікі і паэты.

Высновы работы камісіі былі апублікаваны ў 1994 годзе. Сутнасць гэтых высноў: існуючы правапіс у цэлым задавальняе патрэбы моўнай практыкі і няма неабходнасці ўносіць у яго істотныя змены; але, улічваючы, што з моманту выдання “Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” 1959 года прайшло шмат часу і слоўнікавы склад беларускай мовы істотна змяніўся, мэтазгодна падрыхтаваць новую рэдакцыю гэтых правіл, каб наблізіць правапісныя нормы да сучаснага фанетычнага ладу мовы.

Асобна камісія разглядала пытанне аб мяккім знаку для абазначэння асіміляцыйнай мяккасці зычных. У выніку ўсебаковага абмеркавання навукоўцы прыйшлі да высновы, што вяртаць яго не мэтазгодна ні з лінгвістычнага, ні з дыдактычнага пункту погляду Гэта азначала б істотныя змены ў правапісе — па сутнасці, другую пасля 1933 года рэформу. А правапіс павінен быць стабільным і ў пэўнай ступені кансерватыўным, захоўваць пераемнасць пісьмовай традыцыі.

Адна з высноў камісіі рэкамендавала да падрыхтоўкі і ўвядзення ў дзеянне новай рэдакцыі правіл арфаграфіі і пунктуацыі ў пісьмовай практыцы строга прытрымлівацца правіл 1959 года.
На жаль, гэта самае важнае пажаданне было не вытрымана. У 90-я гады ў беларускамоўных выданнях праявіўся даволі істотны арфаграфічны разнабой, што было не на карысць самой беларускай мове, перашкаджала яе функцыянаванню ў розных сферах ужытку, вывучэнню ў школе.
У адпаведнасці з рэкамендацыямі дзяржаўнай камісіі была створана рабочая група, якую ўзначаліў акадэмік Аляксандр Падлужны і ў якую ўвашлі буйнейшыя спецыялісты па ўсіх раздзелах беларускага мовазнаўства: фанетысты, дыялектолагі, марфолагі, сінтаксісты...

Да 1998 года быў падрыхтаваны першы варыянт новай рэдакцыі правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі.
У выніку сёння мы маем Закон Рэспублікі Беларусь “Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”. Новая рэдакцыя правіл правапісу накіравана на змяншэнне колькасці выключэнняў і прывядзенне пісьмовай мовы ў адпаведнасць з сучаснай моўнай практыкай. Напрыклад, выключэннем з правіла, што пасля галосных “у” пераходзіць у “ў нескладовае”, было слова “універсітэт”.

Таксама пашыраецца прынцып акання на напісанне некаторых груп слоў іншамоўнага паходжання. Калі раней мы пісалі “адажыо, трыо, сальфеджыо”, то цяпер прапануецца пісаць “адажыа, трыа, сальфеджыа”.

Спрошчаны правілы пераносу, бо тыя правілы, што вывучаюцца зараз у школе, у паўсядзённай пісьмовай практыцы, у тым ліку выдавецкай, амаль не працуюць.

#МоваНашаРодная

Чым дакладна адрозніваецца "наркамаўка" і "тарашкевіца"?
Якія асаблівасці характэрныя для кожнага з гэтых правапісаў?
Аб гэтым раскажам ў некалькіх пастах, сачыце.

1. Абазначэнне асімілятыўнага змякчэння і мяккасці доўгіх зычных у тарашкевіцы.
Нарк. "снег" - тар. "сьнег», «наваколле» — "навакольле".

У славянскіх мовах гістарычна дзейнічае асіміляцыя па мяккасці: мяккі зычны робіць мяккім і папярэдні зычны.
У польскай гэта замацавана ў арфаграфіі: снег — śnieg, у тэксце — w tekście і т.п., плюс большая частка мяккіх зычных ошапялявілася і стала прамаўляцца інакш, чым парныя цвёрдыя, што яшчэ больш замацавалася розніцу (щнег, у текщче).

У рускай да сярэдзіны XX стагоддзя таксама добрым тонам лічылася казаць» сЬнег«,» дЬверь«,» зьезда", а ў акцёрскім вымаўленні гэта можна было пачуць аж да канца ХХ стагоддзя.
Аднак з надыходам эпохі ўсеагульнай пісьменнасці, калі чытаць даводзіцца не радзей, чым гаварыць, людзі сталі паволі неўсвядомлена падладжваць сваю прамову пад напісанне. У выніку, акрамя кучы іншых цікавых старамаскоўскіх рысаў (вялікі, поЖьЖье, доЩ, булоШная і некаторыя іншыя), з рускай гаворкі знікла і асіміляцыя па мяккасці, і амаль усе сталі казаць «дзверы», «зорка» цвёрда, як пішацца. Як вынік - калі рускамоўны расіянін або беларус будзе чытаць тэкст на наркамаўцы, ён прачытае «снег», «звязда» менавіта цвёрда, як прывык.

Дык вось, адна з прэтэнзіяў тарашкевістаў да наркамаўкі - гэта менавіта тое, што адсутнасць гэтых мяккіх знакаў не адлюстроўвае асаблівасцяў жывога вымаўлення (а ў пэрспэктыве можа прывесці і да страты асыміляцыі, як гэта здарылася з расейскай — асабліва актуальна для мовы, якая для многіх няродная і вывучаецца большай часткай пісьмова).

З аднаго боку, неазначальнае асымілятыўнае зьмякчэнне ў наркамаўцы часам прыводзіць да вынасу мозгу, калі трэба пісаць «госці», але «хтосьці»; «растлумач», але «разьбяр»; «дзве», але «ледзьве» і т.п. (у тарашкевіцы мяккі знак пішацца ва ўсіх выпадках).

З іншага, не меншы вынас мозгу вырабляе ў тарашкевіцы мяккі знак паміж падвоенымі зычнымі, і калі да «жыцьця» і шматлікіх слоў на - ньне можна прывыкнуць, то стагодзьдзе, асяродьдзе з нязвычкі адразу і не прачытаеш (у наркамаўцы — стагоддзе, асяроддзе).

Мяккі знак з'яўляецца і на канцы прыназоўнікаў, калі наступнае слова пачынаецца з і: зь ім ці бязь іх.

#МоваНашаРодная

Чым дакладна адрозніваецца "наркамаўка" і "тарашкевіца"?
Якія асаблівасці характэрныя для кожнага з гэтых правапісаў?
Аб гэтым раскажам ў некалькіх пастах.
Пачатак тут

2. Напісанне часціцы "не" і прыназоўніка "без " перад словам з першым ударным складам.

У пераднаціскным складзе "е" пераходзіць у "я" (фанетычнае яканне), а часціца "не" ёсць клітыка, гэта значыць складае з наступным словам адно фанетычныя слова. Таму, напрыклад, «не ведаю» павінна прамаўляцца як «ня ведаю».

У тарашкевіцы пішацца «ня ведаю», «бяз дома», у наркамаўцы — «не ведаю», «без дома».
Розніцу з яканнем і мяккасцю разам можна бачыць, напрыклад, у фразе "без іх": тар. "бязь іх" - нарк. "без іх".

3. Перадача "l», «β», «θ» і" η " у запазычаных словах — Заходняя (лацінская) або руская Усходняя (Візантыйская) традыцыі.

Нарк. "філолаг», «сімвал», "эфір" — тар. "філеляг», «сымбаль», "этэр".

#МоваНашаРодная

🔪 ДА РУЧКІ

💁 Да бязвыхаднага становішча, да поўнай непрыгоднасці (дабіваць, даводзіць).

🧑‍🎓 Відаць, на пачатку свайго яшчэ нефразеалагічнага жыцця спалучэнне да ручкі ўступала ў кантакт з дзеясловам зрэзацца і дастасоўвалася, напрыклад, да нажа або сярпа, якія ад доўгага карыстання зрэзваліся ледзь не да самай ручкі і станавіліся непрыгоднымі. Фразеалагізаваўшыся, выраз стаў спалучацца з рознымі дзеясловамі-суправаджальнікамі і ў залежнасці ад гэтага пашыраў свой сэнс.

🖌 Піла так затупілася, што бацька дзіву даўся: — Ну, дабілі пілу да ручкі! (Л. Левановіч. Шчыглы).

#МоваНашаРодная

Старабеларуская мова

На старабеларускай мове напісаны шматлікія тамы справавых дакументаў, тэксты дамоў з іншымі краінамі свету, створана арыгінальная літаратура, у тым ліку жыціі, летапісы, хронікі і нават гараскопы.

На старабеларускую мову перакладзены вядомыя тагачасныя раманы і аповесці, якімі зачытвалася ўся Еўропа (напрыклад, гісторыя аб Трыстане і Ізольдзе, аб Троі, аб Аляксандры Македонскім). Існуе, як вядома, і пераклад Бібліі.

Гэтыя старажытныя тэксты ўтрымліваюць шмат слоў, знаёмых сёння кожнаму беларусу: гаспадар, ведаць, чын, шлюб, зайздрасць, захад, усход, пачатак, звыкласць і інш.

Акрамя таго, у тэкстах мы сустрэнем і важныя для нас рысы беларускага маўлення: аканне і яканне (в апустевшеи земли, красата, ягипцянін, вясло), цвёрдасць гукаў ж, ш, ч, ц і р (жонка, шыпшына, чолом, Свислочы, старцы, крэщение, декабра), прыстаўныя гукі в, г (вока, восень, гарбузъ, геретикъ), пераход гукаў в, л у ў (у чужой земли, Ягайло переступивъ тыи правды)

#МоваНашаРодная

ВЕРАСЕНЬ

Халодны верасень, але сыты. 

Верасень – з досвіткам дзень.

У верасні і ліст на дрэве не трымаецца.

У верасні адна ягада, дый то горкая рабіна.

Як настане верасень – гаспадарам поўна гумно і кішэнь.

🍂🍂🍂🍂🍂🍂🍂🍂

🍁 Старабеларускія назвы: вресень, врешень, верасень.

У Насовіча форма вресень (з заўвагай: «Употребляется шляхтою»).

Усходнеславянскія формы з паўнагалоссем з’явіліся даволі позна. Лічыцца, што вресень — запазычанне з польскай (wrzesień) ад назвы расліны верас.

Менш пераконвае думка, што вресень - гэта ўсходнеславянскае слова, але толькі «славянізаванае». Рудніцкі ве́ресень выводзіць прама ад назвы расліны ве́рес, не закранаючы пытанне аб магчымасці запазычання.

Качарган форму вресень лічыць стараславянізмам.

Дабрадомаў звязвае славянскае *versьnь з дзеясловам тыпу рус. вереща́ть.

#МоваНашаРодная

Шпаргалка вам, каб не заблытацца

#МоваНашаРодная

Колеры па-беларуску

Ужывайце беларускія словы ў сваёй штодзённай гаворцы!