Калі вы цікавіцеся гісторыяй Беларусі, гэта відэа раю для прагляду, як вельмі сціслы, але адначасова грунтоўны агляд гісторыі Беларусі.

https://www.youtube.com/watch?v=EkVZOmuzGbQ

Пра трохвугольны храм мы ўжо пісалі раней.
А ці ведаеце вы, што ў Беларусі існуе круглая царква?

Чачэрск. Спаса-Праабражэнская царква

Размяшчэнне: Гомельская вобл., г. Чачэрск;
Адлегласць: Гомель 60 км, Мінск 300 км;
Каардынаты: 52.916725, 30.915009;

Нетыповы для Беларусі храм-ратонда быў узведзены ў канцы XVIII стагоддзя.

Граф Захар Чарнышоў, які валодаў тады Чачэрскам, перабудаваў горад у адпаведнасці з рэгулярным планам: планіроўка вуліц стала прамавугольнай, у цэнтры з'явілася ратуша, а на роўным выдаленні ад яе — тры царквы і касцёл.
Аднак з чатырох культавых збудаванняў таго часу да нас дайшла толькі Спаса-Праабражэнская царква.

Лічыцца, што на яе адкрыцці і асвячэнні прысутнічала імператрыца Кацярына II.

Доўгі час алтар царквы ўпрыгожвала абраз» Спасланне ў пекла", датаваная 1678 годам. Цяпер яна захоўваецца ў Нацыянальным мастацкім музеі.

Уніяты - самавызначэнне ч. 4

"Артыкулы для заспакаення народу рускага", разрозненнага ў веры, выдаў у 1633 г. Уладзіслаў ІV. Жадаючы пакласці канец "нязгодзе ў народзе рускім, якая падрывае адзінства грамадзян нашай дзяржавы", кароль Ян Казімір даў дазвол на скліканне ў Любліне ў 1680 г. з'езду праваслаўных і уніятаў.

ЦДГА Украіны ў Львове, ф. 201, воп. 4, спр. 336, л. 6

"Ляхі уніятаў руссю, грэкамі завуць, хаця уніяты рымскай веры прытрымліваюцца, - скардзіўся невядомы аўтар паміж 1667 і 1671 гг., - а нас, праваслаўных русь і грэкаў, за паганых, схізматыкаў, няверных, адшчапенцаў ад папежа і ад прваславія называюць пастаянна"

ЦДГА Украіны ў Львове, ф.201, воп. 4, спр. 336, л. 71
С. Палуцкая "Этнічная ідэнтыфікацыя вернікаў-уніятаў у крыніцах XVII - першай паловы XIX стст."

Дзве гістарычныя назвы беларусаў (літвіны і русіны/рускія) спрабавалі цалкам справядліва і лагічна аб'яднаць навукоўцы-гуманітарыі ў 19 стагоддзі. Дзве этнічныя, культурныя, рэлігійныя і палітычныя стыхіі - Русь і Літву (славянскую), з якіх сфармаваліся беларусы.

Пачатковую папулярнасць у Расійскай імперыі меркавання пра этнічную блізкасць літвінаў (літоўцаў) і русінаў (русаў) засведчыла выдадзеная ў 1799 годзе пры Імператарскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбургу кніга нямецкага навукоўца Ёгана Георгі «Описание всех в Российском государстве обитающих народов»: «літоўцы — старажытнае племя русаў… гэты народ у плане сваіх звычаяў, павер’яў, ладу жыцця, адзення і нораваў мае падабенства часткова з палякамі і маларосамі, а часткова з вядомымі плямёнамі старажытных русаў, што жывуць у Расіі». У 1827 годзе расійскі навуковец Пётар Кёпэн азначаў нашчадкаў крывічоў як «літоўска-рускіх» (рас. Литовско-Русских), «літвіна-русаў» (рас. Литвино-Руссов) і «беларусцаў» (рас. Белорусцев). Выдадзеная у 1843 годзе 2-я частка «Геаграфіі Расійскай імперыі» Івана Паўлоўскага паведамляла, што «ў Беларусі агулам жывуць літоўцы і рускія; у местах пераважна палякі і яўрэі». У 1849 годзе расійскі этнограф Іван Сахараў ужыў датычна беларусаў назву літоўца-русы (рас. литовцо-руссы). Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю Тураўскай епархіі народжаны на Піншчыне архімандрыт Урадавага сіноду Расійскай імпэрыі Анатолі (Станкевіч) пачынаў наступнымі словамі: «Якім бедным не быў бы выгляд цяперашняга Турава, але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, святая для ўсякага руса-літвіна» (рас. «Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»).

Мовазнаўца Яўхім Карскі ў сваім дакладзе пра старабеларускую мову, зробленым у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская. Яшчэ ў 1825 годзе Пётар Кёпэн прапаноўваў называць беларускую мову літоўска-рускай і абгрунтоўваў гэта тым, што ўкраінцы называлі беларускую мову літоўскай і што такі лінгвонім сустракаецца ў катэхізысе XVII ст. Лаўрэнція Зізанія. Літоўска-рускую мову таксама згадвалі ў 1828 годзе Міхайла Качаноўскі, у 1829 годзе — Павел Строеў, у 1842 годзе — Фёдар Шымкевіч, у 1852 годзе — Фёдар Галатузаў, у 1878 годзе — Іван Каратаеў, у 1890 годзе — Пампей Бацюшкаў. Назву «руска-літоўская мова» (рас. «Русско-Литовский язык») у 1854 годзе ўжыў гісторык і бібліёграф Міхаіл Палудзенскі. Назву «літоўска-славянская мова» (рас. «литово-славянский язык») датычна беларускай мовы цытуе Мікалай Улашчык у біяграфічным нарысе Міхала Баброўскага.

Усё гэта ўзята з грунтоўнага артыкула пра літвінаў у беларускай вікіпедыі. Там і знойдзеце спасылкі на дакументы па кожнаму сцверджанню.

Дарэчы, любяць казаць, маўляў, імя беларусы атрымалі ад геаграфічнага тэрміна і гэта не тру. Але ж і тэрмін Русь прыйшоў на нашы землі "зверху" ад русі-варагаў і назвы дзяржавы, якое яны заснавалі (Русь), а потым, пасля хрышчэння ад праваслаўнай (рускай) веры. Тэрмін літвіны/літва таксама прыйшоў ад назвы дзяржавы (ВКЛ), а першапачаткова быў назвай, зноў жа, неславянскага, балцкага племя. А ў выніку замацавалася назва, якая пайшла ад геаграфічнай назвы ўсходняй паловы цяперашняй Беларусі - Белай Русі (першапачаткова якая з'явілася ў дачыненні да нашых зямель у гісторыкаў і географаў Рэчы Паспалітай, у мясцовым справаводстве і рэлігійнай літаратуры). Так што этнонімы ад геаграфічных назваў мясцовых зямель гэта наша даўняя традыцыя.

Зноў падняўся старажытны халівар пра ровар/веласіпед, таму выкладу карту з "Лексічнага атласа беларускіх народных гаворак" ☝️

Уніяты - самавызначэнне ч.5

А таксама паказана змаганне уніятаў супраць акаталічвання:

"Мітрапаліт Руцкі ў 20-я гады XVII ст. дамагаўся ад Ватыкана забароны пераходзіць уніятам у каталіцызм, бо ад таго, што "руская шляхта пераходзіць на лацінскі абрад", уніяцкая царква нясе вялікія страты. Ён прасіў папу таксама забараніць езуітам "перацягваць рускую моладзь на лацінскі абрад". У супрацьлеглым выпадку пагражаў " забараніць рускім родзічам засылаць сваіх дзяцей да іх школ". Выдадзены ў адказ на гэта дэкрэт апостальскай сталіцы 1624 г. выратаваў значную частку рускай шляхты для ўніяцкай царквы."

Ліковсьий Е. Берестейська унія С. 252-253, 256
С. Палуцкая "Этнічная ідэнтыфікацыя вернікаў-уніятаў у крыніцах XVII - першай паловы XIX стст."

Самым важным помнікам дзелавой пісьменнасці старажытнага перыяду лічыцца славутая "Руская праўда" - першы афіцыйны звод законаў Старажытнай Русі. Яна была складзена ў ХІ ст., але захавалася ў некалькіх пазнейшых спісах кароткай і пашыранай рэдакцый, самым старажытным з якіх з'яўляецца спіс у складзе Наўгародскай кормчай 1282 г.
Колькасць царкоўна-славянскіх рыс у мове "Рускай праўды" зусім нязначная, і яны ніколькі не парушаюць усходнеславянскай моўнай асновы гэтага помніка. Напрыклад, у спісе 1282 г. яўна пераважаюць поўнагалосныя формы накшталт болого, волога, воротити, горохъ, голова, городъ, дерево, золото, корова, молоко, солодъ, холопъ, хоромъ.

А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы"

Старанна вывучыўшы мову грамат важнейшых канцылярый ВКЛ, Хр. Станг прыйшоў да вываду што першапачаткова тут існавала некалькі тыпаў актавай мовы, якія адрозніваліся адзін ад другога некаторымі, пераважна арфаграфічнымі і граматычнымі асаблівасцямі. У паўночных абласцях Полацка-Віцебска-Смаленска існавала моўная форма, якая характырызавалася цоканнем, змяшэннем е і ѣ, формай есме ў складзе перфекта і некаторымі іншымі асаблівасцямі. Гэтых рыс няма ў дакументах, якія выходзілі з канцылярыі Вітаўта. Мова дакументаў Вітаўта збліжаецца з мовай паўднёвых (украінскіх) канцылярый, аднак цалкам не супадае з ёй. Сярод грамат караля Казіміра паўднёвавалынскі тып адыгрывае ўжо нязначную ролю, большая частка яго грамат да паўночнавалынскага ці паўднёвабеларускага тыпу, аднак самая большая колькасць грамат гэтага часу паходзіць з беларускіх абласцей, дзе е і ѣ супалі ва ўсіх пазіцыях. У часы караля Аляксандра канцылярская мова становіцца больш стабільнай, яна дасягае ўстойлівай і трывалай формы, якая адлюстроўваецца і ў іншых помніках таго часу. Пазней, пры каралі Сігізмундзе-Аўгусце, паўднёвы тып актавай мовы знікае зусім. Канцылярская мова ВКЛ ў гэты час выступае як мова старабеларуская, якая знаходзіцца ў найбольш блізкіх адносінах да беларускіх гаворак, бытуючых каля Вільні. У гэтай мове раствараецца і полацкі тып актавай мовы, які раней выступаў у выглядзе самастойнай формы.
Прапанаванае Хр. Стангам вызначэнне дыялектнай асновы актавай мовы ВКЛ не сустрэла прынцыповага аргументаванага пярэчання ў лінгвістычнай літаратуры. Унесеная Ю. Шэрахам папраўка, што асновай канцылярскай мовы ВКЛ былі перш за ўсё цэнтральныя беларускія гаворкі, па сутнасці толькі ў дэталях дапаўняе меркаванне Хр. Станга і прынцыпова не мяняе становішча.

А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы"

Пра магдэбургскае права і структуру гарадскога самакіравання https://www.youtube.com/watch?v=a07bclp0W5Y

Асаблівасці народнай мовы продкаў беларусаў паступова адлюстроўваліся і на пісьме, аднак спачатку толькі ў выглядзе паасобных апісак, якія пакуль што яшчэ не складалі пісьмовай нормы. Толькі пазней, прыкладна з сярэдзіны XV ст., пісьменнасць на тэрыторыі Беларусі насычаецца спецыфічна беларускімі асаблівасцямі ў такой меры, што пачынаючы з гэтага часу ўжо ёсць усе падставы гаварыць аб старабеларускай літаратурна-пісьмовай мове, якая сваімі арфаграфічнымі, граматычнымі і нават лексічнымі рысамі істотна адрозніваецца ад старарускай літаратурнай мовы. Пры гэтым найбольш паслядоўную сувязь са старажытнай літаратурнай мовай выявіла дзелавая пісьменнасць, якая ў параўнанні з іншымі разнавіднасцямі літаратурна пісьмовай мовы ў ранні перыяд атрымала найбольшае пашырэнне на Беларусі.
У сярэдзіне XV ст. дзелавая пісьменнасць на Беларусі ўзбагачаецца новымі жанрамі. У гэты час быў зроблены пераклад на старабеларускую мову вядомага Вісліцкага статута 1347 г., арыгінал якога быў напісаны на лацінскай мове. У 1468 г. на старабеларускай мове з'явіўся Судзебнік караля Казіміра Ягелончыка. Выпрацаваныя ў той час заканадаўчыя акты і кодэксы былі неўзабаве аформлены ў выглядзе Статута 1529 г., які захаваўся ў некалькіх пазнейшых спісах.

А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы"

Кнігі Літоўскай метрыкі яшчэ доўгі час захоўвалі сваю юрыдычную сілу, да іх пастаянна звярталіся пр зверцы раней выдадзеных прывілеяў і пры падрыхтоўцы неабходных копій. Па гэтай прычыне арыгінальныя кнігі Метрыкі пасаваліся і прыходзілі ў непрыдатны стан. У сувязі з гэтым на рубяжы XVI-XVII стст. былі зроблены копіі з некаторых кніг Метрыкі. У другой палавіне XVII стст. частка кніг Метрыкі была перпапісана польскім пісьмом. Зразумела, што такія пазнейшыя копіі не даюць дакладнага ўяўлення аб мове арыгіналаў, яны, як гэта будзе паказана далей, змяшчаюць у значнай колькасці моўныя напластаванні пазнейшага часу, якія практычна немагчыма аддзяліць ад першапачатковай моўнай сістэмы арыгіналаў.
З ліку дайшоўшых да нас нешматлікіх арыгінальных кніг Літоўскай метрыкі пачатку XVI ст. багаты матэрыял змяшчаюць Кніга маршалкоўскага суда 1510 - 1517 гг. і Кніга віцебскага замкавага суда 1533 - 1540 гг.
Лексіка дзелавой пісьменнасці таксама выяўляе асаблівую блізкасць да слоўніка жывой народнай мовы. Тыя разрады лексікі, якія часта ў тагачаснай пісьменнасці ўжываліся ў кніжнаславянскім абліччы, у дзелавых помніках выступаюць у спецыфічна старабеларускай форме. З гэтага пункту погляду вылучаюцца, напрыклад, аддзеялоўныя назоўнікі на -нье накшталт будованье, децкованье, дозволенье, жеданье, захованье, огледанье, станье. Відавочна, па ўзору гэтых утварэнняў павінны чытацца і падобныя назоўнікі з вынасным н: будоване, згубене, пановане, положене.
Другім паказальным у гэтых адносінах разрадам зэяўляецца поўнагалосная лексіка, якая ў дзелавых помніках выступае пануючай: болото, борода, боронити, волость, голова, горохъ, жеребей, король, соромити, сторона. Аднак зрэдку трапляюцца тут і словы з агаласоўкай, уласцівай польскай мове: влостный, обротити, посторонний. Падобныя факты сведчаць, што дзелавыя дакументы не заставаліся ў баку ад агульнага працэсу абсорбцыі паланізмаў беларускай пісьменнасцю ўжо ў пачатку XVI ст.

А. І. Жураўскі "Гісторыя беларускай літаратурнай мовы"

Хвілінка моўнай культуры